Ef’âl-i İbâd (Kulların Fiilleri)
Ef’â-li ibad (kulların fiilleri) mevzuu üzerinde Ehl-i Sünnet âlimleri bütün teferruatıyla durmuşlar ve meseleyi her yönüyle açıklığa kavuşturmuşlardır. Bu mevzuda da Ehl-i Sünnet âlimleri istikamet yolunu takib etmişler, bu yoldan ayrılanlar ya ifrat veya tefrît ile dalâlete sapmışlardır.
Abdusselâm el-Lekkânî, ef’âl-i ibâd için şöyle bir tasnif yapmıştır:
İnsanların ihtiyarî fiilleri hakkında üç mezheb vardır:
a) Ehl-i Sünnet: Kulun ihtiyarî amellerindeki hissesi, sadece kesbdir. Kul o fiilleri işlemeye ne mecburdur ne de onların yaratıcısıdır.
b) Cebriye: Kul, rüzgâr önünde sürüklenen bir çöp gibidir; ihtiyâr diye bir şeyi yoktur ve işlediği fiilleri yapmaya mecburdur.
c) Mûtezile: Kul, ihtiyarî fiillerini Allah tarafından verilmiş bulunan kudretle kendisi yaratır.22
Biz de bu mevzuyu bu tasnife göre inceleyeceğiz. Önce Cebriye ve Mûtezile mezheblerinin görüşlerini ve bunlara karşı aklî ve naklî delilleri takdim edecek, daha sonra ise ef’âl-i ibâd hakkındaki Ehl-i Sünnet itikadını açıklayacağız. Ehl-i Sünnet itikadını da iki hak mezheb olan Eş’ariyye ve Mâtüridiyye mezheblerine göre ayrı ayrı izah edeceğiz.
Dipnot:
22. Taftazânî, Şerhü’l-Mekâsıd, s. 143.