“Belki ezel, mazi ve hal ve istikbali birden tutar, yüksekten bakar bir âyine-misaldir.”(1)
Cenab-ı Hakk’ın kudreti için yıldızlarla zerrelerin farkı olmadığı gibi, ilmi için de mazi ve istikbal farkı yoktur. O Âlim-i Mutlak ezelî ilmiyle mazide ve hâlde meydana gelen bütün hâdiseler yanında, istikbalde olacak hâdiseleri de bilmektedir. Bu ince ve derin hakikatle ilgili iki misal verelim.
Üç vasıtanın Erzurum’dan İstanbul’a gitmekte olduğunu farz ediniz. Bunlardan birisi Erzurum-Erzincan yolunda ilerleyen bir tren, ikincisi Ankara-Eskişehir yolunda giden bir otobüs, üçüncüsü ise İzmit-İstanbul arasında yol alan bir taksi olsun. İşte bu misalde, otobüse göre tren mazide kalmıştır, taksi ise istikbaldedir. Zira o, trenin geçtiği yolu 10-12 saat önce geçmiş olmasına rağmen, taksinin o anda bulunduğu yere ulaşması için 4-5 saate daha ihtiyacı vardır.
İşte, bu üç vasıta için geçerli olan mazi, hâl ve istikbal gibi nisbî hakikatler, güneş için söz konusu olmaz. Faraza güneş hayat sahibi, ziyası da onun ilmi olsa, bu durumda güneş Erzurum-İstanbul yolunun tamamını ihata eden ziyasıyla her üç vasıtanın bütün hareketlerine aynı anda vâkıf olur. Güneş, Erzurum-İstanbul yolunda hareket etmekten münezzeh olduğundan, o yoldan geçen vasıtalar için kullanılan nisbî hakikatler onu kayıtlayamaz.
İşte zaman yolunda ilerleyen mahlûklar birbirlerine nisbetle mazide kalmakta, hazır zamanda seyretmekte veya istikbalde bulunmaktadır. Şu anda bizim dedelerimiz mazide kaldılar; hâlbuki bir zamanlar onların dedeleri de istikbalden torun bekliyorlardı.
Her şeyi yaratan Hâlık-ı Zülcelâl bizim zaman içindeki seyrimiz için kullanılan, “mazi, hâl ve istikbal” gibi nisbî hakikatlerle kayıtlı olmaktan münezzehtir ve müberradır. Vücuda gelmiş ve gelecek olan bütün eşya O’nun ezelî ilminde mevcuttur. Sırası gelen, bu dünyaya gönderilmekte, yani ilim dairesinden kudret dairesine geçmektedir.
(1) bk. Sözler, Yirmi Altıncı Söz.
