İnsan kendi fikriyle tasavvur ederek, muhakemesi neticesinde vardığı bir neticeyi vicdan tasdik ederse, bu, ilm-i yakînî, yâni, şüpheden uzak bir ilim olur. Kalbin mutmain ve müsterih olması bu tasdike bağlıdır.
Vicdan, ayrıca elem, haz, sürur, hüzün, muhabbet, adavet, güzel, çirkin, hak ve bâtıl gibi keyfiyetleri hissedip tartan bir mizandır; asla hatâya düşmez ve nefs-i natıkayı iğfal etmez.
Vicdan, fiil ve davranışların, fikir ve düşüncelerin, arzu ve meyillerin hayırlı-şerli, faydalı-zararlı taraflarını tartan bir hiss-i manevîdir. Ruh, kendi varlık ve keyfiyetini vicdan ile bilir.
İnsan, Cenâb-ı Hakk’a karşı vazifelerini bununla ifa ettiği gibi, cemiyete karşı olan mes’uliyetlerini de bununla yerine getirir.
Kısacası vicdan mizan-ı insandır.
